– जायश्वर जैसी

 शिक्षा संवेदनशील एवम् राज्यको मुख्य क्षेत्र हो । नेपालको शिक्षा क्षेत्र रूपमा हेर्दा निरन्तर चलिरहेको देखिए पनि सारमा हेर्ने हो भने खेक्रो पर्दै गइरहेको छ । शिक्षा क्षेत्रको चिन्तन मननमा राज्य उदाशीन र बेखबर जस्तो देखिएको छ । चल्दै आएको छ, अब पनि चल्छ । यस्तै त हो भन्ने मानसिकताले धमिराले जस्तो गोलो बनाई बसेको छ सबैतिर । शिक्षा क्षेत्रमा अनगिन्ती समस्या त छन् नै । शिक्षा क्षेत्रमा काम गर्ने र शिक्षाको खास परिणाम निकाल्ने जनशक्ति विद्यालयमा कार्यरत शिक्षककर्मचारीका समस्याहरू यथावत् कायमै छन् । शिक्षककर्मचारीहरूमाथि राज्यले चरम विभेद गरेको छ । विद्यालयका शिक्षककर्मचारीहरूप्रति समुदायको दृष्टिकोण पनि सकारात्मक छैन । शिक्षक भनेका समाज र राष्ट्रका पथ प्रदर्शक हुन् । बालबालिकालाई ज्ञानको ज्योति प्रदान गरेर नै तिनीहरूले समाज र राष्ट्र हाक्ने योग्य नागरिक उत्पादन गर्दछन् र उत्पादन पनि भएका छन् । नेपाली शिक्षक वर्गले अनेकौँ समस्या र विभेद झेल्दाझेल्दै पनि आनो कर्तव्यबाट विमुख भएको छैन तर पनि राज्यले हेप्दै खेलौनाको रूपमा शिक्षक समुदायलाई प्रयोग गर्दै आएको छ । यो छोटो आलेखमा सबै कुराको नालीवेली उतार्न सम्भव छैन । शिक्षकका समस्या, राज्यले गरेको विभेद र यसका विरुद्धमा आनो पेसागत अधिकार तथा सेवा सुविधा प्राप्तीको लागि अबको शिक्षक आन्दोलनको स्वरूपको बारेमा यस लेखमा चर्चा गर्ने जमर्को गरेको छु ।

 शिक्षा क्षेत्रको मुहार फेर्ने प्रमुख जिम्मेवारी विद्यालयमा कार्यरत शिक्षकहरूको हो । राज्यले जतिसुकै राम्रा योजना, राम्रा नीति, राम्रा शैक्षेणिक विधि र प्रविधि शिक्षण कार्यका लागि बनाए पनि शिक्षकले उत्साही भएर जिम्मेवारीपूर्वक कक्षा कोठामा प्रवेश गर्न सकेन भने त्यो शिक्षा पुराकापुर अधुरो हुन्छ । कुनै पनि कार्यमा लाग्ने मानिस पूर्ण रूपमा उत्साही र खुसी हुन सकेन भने कहिल्यै पनि त्यो कार्य सफल हुँदैन । शिक्षाका नीति र योजनाहरू कार्यान्वयन गर्ने मैदान भनेको कक्षाकोठा हो । कक्षा कोठाको ‘म्यानेज’ गर्ने जिम्मेवारी शिक्षकको हो । शिक्षक उत्साही र खुसी भएर कक्षाकोठामा प्रवेश गरेपछि मात्र नीति र योजना उसले सफल रूपमा कार्यान्वयन गर्ने खुवी प्राप्त गर्दछ । तर नेपाली शिक्षक वर्गलाई दुःखी र निराश गराएर कक्षा कोठामा पठाइएको छ । यस्तो कार्यले समाज र राष्ट्रलाई राम्रो प्रतिफल दिन सक्दैन । शिक्षक समुदायले आफ्ना पेसागत समस्याका साथसाथै आफूमाथि चरम आर्थिक र सामाजिक विभेद भोगेको र देखेको छ । शिक्षक वर्गले आज आफूमाथि भएको अन्याय र विभेदका विरुद्ध आन्दोलन गर्ने कि अन्याय र विभेद सहेर कक्षा कोठामा छिर्ने भन्ने विषय ज्वलन्त बनेको छ । शिक्षक वर्गमाथि हिजो टाढाबाट अन्याय भएको थियो भने आज नजिकै रहेका गाउँगाउँमा आएका भनिएका कथिथ सिंह दरबारबाट भएको अनुभव गर्नु परेको छ । कति धेरै विभेद आफूमाथि हुने रहेछ भन्ने कुरा शिक्षक वर्गले नजिकैबाट तीतो अनुभव गर्दै छ । यसको परिणाम पक्कै पनि सकारात्मक नहुन सक्छ ।विद्यालयका शिक्षक-कर्मचारी वर्गका समस्या दिन प्रतिदिन चाङ् लागेका छन् । विद्यालयभित्र विभिन्न प्रकारका शिक्षकको उपस्थिति गराएर शिक्षकहरूको बीचमा नै विभेद सिर्जना राज्यले गराइ दिएको छ । नेपालका विद्यालयहरूमा हाल १७ प्रकारका शिक्षकहरूको नियुक्ति छ । ती नियुक्त शिक्षकहरूको सेवा सुविधामा एकरूपता छैन । विभेदको सिर्जना राज्यले विद्यालयभित्रै गरिदिएको छ । प्रत्येक दिन हरेक कक्षा कोठामा ५ देखि ८ जनासम्म शिक्षक प्रवेश गर्दछन् । कक्षा कोठाको शिक्षणमा सुधार ल्याउन कोठामा प्रवेश गर्ने ती शिक्षकको बराबरी जिम्मेवारी हुन्छ । बराबरी जिम्मेवारी वहन गर्न उनीहरूका सेवा सुविधा पनि एकनास हुनुपर्छ । उनीहरू एउटै प्रक्रियाबाट नियुक्त भएर विद्यालयभित्र आउनुपर्छ । हाल त्यो स्थिति नेपालका विद्यालयहरूमा छैन । विद्यालयको आवश्यकताअनुसार शिक्षककर्मचारी दरबन्दी राज्यले उपलब्ध नगराउँदा शिक्षक र विद्यालय प्रशासनलाई टाउको दुखाइ बनेको छ । निशुल्क शिक्षाको बकम्फुसे हल्ला गरे पनि विभिन्न बहानामा अभिभावकबाट पैसा निरन्तर विद्यालयले अशुल्दा यिनै शिक्षकहरूलाई पाल्न हैरान भइयो भन्दै समुदायले शिक्षकमाथि धार्ने हात लगाएको कुरा पनि हामी शिक्षक वर्गले नै बेहोर्नु परेको छ ।  राज्य कोषबाट स्थानीय तहमा आएको पैसा नीतिगत रूपमा होस् या अन्य चोर दुलोबाट कसरी दुरुपयोग भइरहेको छ भन्ने कुरा पनि हामी शिक्षकहरूले नजिकैबाट देखेका छौँ । विश्वका विकसित देशहरूमा शिक्षा सेवामा लाग्ने शिक्षकहरूलाई अन्य सेवामा लाग्ने व्यक्तिहरूको भन्दा सेवा सुविधा र सम्ममान उच्च प्रकारको छ । तर नेपालमा त्यसको ठिक विपरित छ । शिक्षकलाई विकसित देशहरूमाजस्तै उच्च सम्मान र सुविधा नदिए पनि सरकारी सेवामा लाग्ने अन्य कर्मचारी (निजामती) सरह सेवा सुविधा भए पनि उपलब्ध हुनुपर्ने हो । त्यो स्थिति पनि देखिदैन यहाँ ।  समाज र राष्ट्र विकासको लागि शिक्षण पेसा आकर्षण बन्नुपर्छ । त्यो हुन सकेको छैन । शिक्षाजस्तो संवेदनशील क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने शिक्षकहरूमाथिको विभेदले समाजको न त समृद्धि हुन्छ न त रूपान्तरण नै आउँछ । शिक्षा क्षेत्रमा लागेको एउटा शिक्षकले जीवनभर विद्यालयमा समय विताएर आफ्ना जहान केटाकेटी युगको आवश्यकताअनुसार पाल्न र एउटा सानो झुपडी बनाउन सक्ने अवस्था छैन । शिक्षकले अरू सोँच्ने र गर्ने कुरा त परै जाओस् । निजामती सेवावाट १२ पास गरेर आएको खरदारलाई समुदायले जयजयकार गर्दछ तर शिक्षा सेवाबाट आएका व्याचोलर, डिग्री पास गरेका, छोराछोरीको उज्ज्वल भविष्यको मार्गदर्शक शिक्षकलाई त्यही समुदायले फरक दर्जाको सामान्य व्यक्तिको रूपमा हेर्दछ । शिक्षकको समाजमा कुनै मर्यादाक्रम नै छैन । यसको अरू कुनै कारण होइन, राज्यले शिक्षकमाथि गरेको विभेदको परिणाम हो ।राज्यले शिक्षकलाई कुनै पनि अतिरिक्त सेवा सुविधा नदिनुको परिणाम हो । शिक्षक सेवाबाट शिक्षण पेसा रोजेर आएको एउटा शिक्षकलाई समाजका जान्नेमान्ने व्यक्तिहरूबाट ए तिमी त उमेरका छौँ, निजामती सेवामा जानुपर्छ, लाग्ने हो भने तिमी त्याहाँ जान सक्छौँ भन्ने गरेको सुनिन्छ । त्यसको सिधा अर्थ हुन्छ शिक्षण पेसामा राम्रो सेवा सुविदा छैन भन्नु हो । टन्न पैसा कमाउन पाइँदैन भन्नु हो । यदि अन्य सरकारी कर्मचारी सरह सेवा सुविधा र मर्यादाक्रम हुने थियो भने यस्तो भनाइ आउँदैन थियो होला । समान सेवा सुविधा यदि राज्यले शिक्षकलाई दिने हो भने आफू जलेर अरूलाई उज्यालो दिने असल मार्गमा हिडेको एउटा शिक्षकले यस्ता कुरा सुन्नुपर्ने अवस्था पक्कै आउने थिएन । समाजमा शिक्षा र चेतनाको दियो वाल्ने शिक्षकमा फ्रस्ट्रेसन’ आयो भने समाज र राष्ट्र सधै अध्याँरोमा रहिरहने छ । अस्थायी शिक्षकको भर्खरै परीक्षा सम्पन्न भइ स्थायी प्रक्रियामा आगाडि बढ्दै छ । अस्थायी शिक्षककको समस्या समाधान हुने जस्तो देखिए पनि शिक्षकका अन्य समस्या र विभेद यथावत् नै छन् । बालविकास शिक्षक, राहत शिक्षक, तत्कालीन उ.मा.वि. अस्थायी तथा अनुदान शिक्षक, विभिन्न परियोजनाका शिक्षक, विद्यालय कर्मचारी, विद्यालयको आफ्नै स्रोतबाट राखिएका निजी लगायतका शिक्षकहरूका  समस्या जटिल नै छन् । विभदको त वर्णन गर्ने अवस्था नै छैन । स्थायी शिक्षकको वृत्ति विकास र उनीहरूले पाउने सेवा सुविधा पनि अन्य कर्मचारीको तुलनामा अत्यन्तै विभेदकारी छ । विद्यालयको प्रशासन हाँक्ने प्रधानाध्यापकमाथि पनि ठुलो विभेद राज्यले गरेको छ । प्रशासनलाई निरिह बनाइदिएको छ । राज्यले अन्य सरकारी कार्यालयहरूमा कार्यलय खर्च, विभिन्न कार्यक्रम खर्च, भ्रमण खर्च, अनुगमन खर्च, मसलन्द खर्च, इन्धन खर्च, लगायतको नाममा अरबौँ रुपैँया खर्च गरेको देखिन्छ तर विद्यालयहरूमा यस्तो कुनै बजेटको व्यवस्था राज्यले विनियोजन नै गर्दैन । के अन्य कार्यालयमा जस्तो विद्यालयमा कुनै कार्यक्रम नै  गर्नु पर्दैन त ? शिक्षण सुधारको लागि हरेक दिन विद्यालयमा योजना बनाउनुपर्छ भन्ने कुरा राज्यलाई थाहा हुनुपर्छ । विद्यालयमा जाने केही झिनो रकमले शिक्षकको वित्ति विकाससँग कुनै सरोकार नै राख्दैन । शिक्षण जस्तो मनोविज्ञान ख्याल गरेर मात्र कार्य सम्पन्न हुने पेसामा संलग्न शिक्षकहरूलाई समयसमयमा निरन्तर तालिमको व्यवस्था हुनुपर्छ त्यो व्यवस्था राज्यले गरेको छैन । यसमा ध्यान नै दिएको छैन । ८-१० वर्षमा कुनै शिक्षकले एकपटक जिल्ला बाहिर गएर तालिममा सहभागी भयो भने उसले तालिममा सहभागी भएवापत पाउने ४०० भत्ताले विभेदको उच्च नमूना प्रदर्शन भएको हाम्रो बीचमा ताजै छ । विद्यालयबाट शिक्षक-विद्यार्थीहरूले नमूना शैक्षिक भ्रमण गर्नुपर्छ भन्ने यो राज्यलाई थाहै छैन । शिक्षक सेवाबाट आएका शिक्षक र अन्य सेवाबाट आएका कर्मचारीहरू बीचमा बढुवा पद्धतिमा पनि ठुलो विभेद छ । २० औँ वर्षसम्म स्थायी सेवा गर्दा पनि शिक्षकको बढुवा नभएको तीतो यथार्थता हाम्रा सामु छन् । समान तहको अन्य कर्मचारीले जे जति सेवा सुविधा पाएको छ त्यसको एक छेउँ पनि शिक्षकले पाउँदैन । राज्यले सबै सरकारी निकायमा कार्यरत कर्मचारीहरूलाई समान व्यवहार गर्नु पर्दछ । समान सुविधा उपलब्ध गराउनुपर्छ ।